Veense burgemeesters door de eeuwen heen (2)

VEENENDAAL De allereerste burgemeester die Veenendaal, na de losmaking in juni 1795 van Rhenen, heeft gehad is de 57-jarige Veenendaalse patriot Anthonie de Bijll. Zijn zwager, Theodorus Prins, is de enige burgemeester die Bennekom ooit heeft gehad.

door Aart Aalbers

Als er anno 2022 een burgemeestersvacature komt, wordt er een vertrouwenscommissie gevormd en gaan er vele maanden voorbij voordat bekend wordt wie de nieuwe burgemeester zal gaan worden. In 1795 duurde dat niet zo lang. Het was binnen een dag geregeld. Een aantal gecommitteerden komt op 30 juni vanuit Utrecht naar Veenendaal. Zij schrijven in hun rapport dat de stemgerechtigden ‘Na door behoorlijke klokkengelui en rondzegging zijn opgeroepen’. De stemgerechtigde Veense mannen verzamelen zich in de Oude Kerk op de Markt. De gecommitteerden lezen een officieel stuk van losmaking voor. ‘Eenparig weergalmde het hier in de kerk van een begeerte om vrij te zijn.’ Daarna stemden ze ‘Den burger A. den Bijll’ met 37 van de 41 uitgebrachte stemmen tot burgemeester. Ook werd tegelijkertijd gestemd over een secretaris, een bode en zes raadsleden. Voormalig gemeente secretaris wijlen Dick van Manen schrijft in zijn kroniek dat Anthonie ‘jarenlang cameraar van de buurmeesters’ was. Oftewel hij voerde het financiële beheer voor de raadsleden van Veenendaal. 

Wie is deze Anthonie de Bijll (wiens voor- en achternaam door de jaren heen op diverse manieren zijn geschreven) eigenlijk? Anthonie is geboren op 18 februari 1738 in Veenendaal. Hij was het zevende kind van Jochem de Bijll en Willemina de Goijer. Zijn moeder krijgt daarna nog twee kinderen en komt daarna te overlijden. Vijf maanden na de geboorte van zijn jongste zusje krijgt de 7-jarige Anthonie een nieuwe moeder in de persoon van Maria van Ede uit Veenendaal. De vader van Anthonie zit als Veenraad in het bestuur van Veenendaal. 

Anthonie trouwt in 1769 met Aletta van Ede. Dit huwelijk duurt niet lang want in oktober 1773 trouwt de inmiddels 35-jarige Anthonie in Bennekom met de 25-jarige Jenneke Prins. Ze is de tweelingzus was Geesken Prins. Anthonie en Jenneke kopen een hofstede (boerderij) in Veenendaal. Mogelijk was dit het huidige restaurant Vendel aan de Vendelseweg van welk hij voor 50% eigenaar was. We vinden in de doopregisters een drietal kinderen: Joachim Henricus in 1776, Johanna in 1780 en Willemina in 1783. 

In de Leydse Courant lezen we op 27 mei 1789 over Anthonie:  ‘Maatschappij ter bevordering van den Landbouw. Wegens het ontginnen en bebouwen van woeste en onvruchtbare gronden binnen onze Verenigde Provinciën, geoordeeld, dat aan de vereisten aan hetzelve voldaan hadden, de navolgende mededingers, aan welke zij dan ook uit dien hoofde de beloofde premie toegewezen heeft, te weten aan 4 personen… … aan Anthony de Byll te Veenendaal, voor het in staat brengen van 12 a 13 morgen, voorheen onbebouwde gronden, een zilveren Medaille en tien Dukaten.’

Anthonie was tussen 1795 en 1811 burgemeester van Veenendaal. Echter niet constant. Zo komt bijvoorbeeld in 1798 een team van vijf mannen aan de macht die om de beurt voorzitter zijn. Anthonie blijft wel beheerder van de financiën.  Ook wordt hij de ene keer aangeduid als Schout, dan weer als maire of burgemeester. Hij had een kantoor aan huis en was ook ontvanger van de belastingen.  Een gemeentehuis was er in die tijd nog niet. We lezen in  de Utrechtse Courant van 24 augustus 1801 dat de inwoners van het Departement van de Rijn de heffing van 2% van hun bezittingen kunnen komen betalen op het kantoor van A. de Bijll. Elke ochtend was hij daar tussen 8-12 uur aanwezig. De Groninger Courant van 1804 maakt zelfs melding dat de inmiddels 66-jarige De Bijll een van de slechts drie gekwalificeerde ontvangers in de gehele provincie Utrecht is. 

Het is ten tijde van De Bijll dat de huizen in Veenendaal, op last van de Franse overheersers, in 1805 voor het eerst van een huisnummer worden voorzien. Tijdens zijn burgemeesterschap wordt de 70-jarige De Bijll in 1808 gekozen tot ouderling van de Oude Kerk op de Markt. Hij is dus een druk bezet man.  Ook is hij vanaf 1801 gemeenteontvanger van Gelders Veenendaal.  

Op 17 juli 1811 benoemt de Prefect van het departement van de Zuiderzee (dat is de omgedoopte provincie Utrecht) een geheel nieuw gemeentebestuur in Veenendaal en daarin is voor de inmiddels 73-jarige Anthony de Bijll geen plaats meer. Hij wordt nu raad in het arrondissement Amersfoort (onderdeel is van departement Zuiderzee).  Zijn 34-jarige zoon Mr. Joachim Henricus de Bijll wordt nu adjunct-maire van Veenendaal en notaris Jan Smit jr. wordt de nieuwe maire of burgemeester. Ze leggen samen met de nieuwe raadsleden op 5 augustus de eed van trouw af bij niet minder dan Anthonij de Bijll. 

In 1812 is landeigenaar Anthony de Bijll nog steeds gadermeester (gemeenteontvanger) in Veenendaal.

Anthony de Byll is op 18 november 1815 op 77-jarige leeftijd overleden in zijn woning aan de Weverstraat  (de Oostzijde van de huidige Hoofdstraat) in Veenendaal. 

Dat De Bijll tot de welgestelde in Veenendaal behoorde blijkt ook uit de belastingaanslag die zijn weduwe in 1820 kreeg. Ze betaalde dat jaar aan personele belasting fl. 20,30. Dat was bijna 30 keer meer dan de weduwe van Willem Vink. Samen met de nieuwe burgemeester van Veenendaal, de heer Jan Smith, zat ze in de top.

In 1824 komt ook zijn vrouw te overlijden. In 1825 verkopen hun kinderen het ouderlijk huis aan de Weverstraat aan wethouder Anthonie van der Poel wiens zoon in 1855 ook burgemeester van Veenendaal zal worden. Anno 2022 is het niet meer voor te stellen dat er bij zijn woning, middenin het centrum, ook stallen voor paarden en runderen, schuren, een hooiberg, een groentetuin, een boomgaard met fruitbomen en een oliemolen stonden.

De overlijdensadvertentie van Anthonie de Bijll, zoals die gepubliceerd werd in de Utrechtse Courant:
‘Hedenavond, circa negen uren, overleed zeer onverwacht, aan een nieuw toeval eener Beroerte, mijn dierbare Echtgenoot, Anthony de Byll, in den ouderdom van 77 jaren en 9 maanden, na eene gelukkige Echtvereeniging van 42 jaren. Daar de Godsdienst eerbiediging van den wil van God door onderwerping beveelt, wensch ik met mijne Kinderen daar aan te gehoorzamen. J. Prins, Wed. de Byll. Veenendaal den 18 November 1815.’