Veense burgemeesters door de eeuwen heen (1)

VEENENDAAL Veenendaal behoorde eeuwenlang tot het rechtsgebied van de stad Rhenen. Toen Veenendaal in 1795 zelfstandig werd, had het een burgemeester nodig. We gaan de komende tijd een aantal van de burgemeesters die Veenendaal gehad heeft voor het voetlicht brengen. Vandaag deel 1.

door Aart Aalbers

Er is in die 227 jaar enorm veel veranderd. Anno 2022 kunnen we ons bijvoorbeeld niet meer voorstellen dat we burgemeester Kats in het dorp tegenkomen met een jachtgeweer in zijn hand om een losgebroken stier te schieten.

Voordat we iets over de burgemeesters, hun bezittingen, hun gezinnen, hun functies maar ook met wie ze op het gemeentehuis samenwerkten vertellen, eerst even iets over de voorgeschiedenis van het ontstaan van deze functie. Veenendaal was maar een klein, naast Rhenen gelegen, dorp en werd daarom aangeduid als het Rheense Veen. In 1626 stonden er bijvoorbeeld in het Utrechtse deel van Veenendaal slechts 160 huizen.

LOS VAN RHENEN In januari 1795 kwamen de Franse legers Nederland binnenvallen en stond het land daarna onder Frans bestuur. Van 1795 tot 1800 heette ons land de Bataafse Republiek. Door deze machtswisseling kwamen de Patriotten zowel gemeentelijk, provinciaal als landelijk aan de macht. Veel Veenendalers wilden zich al langere tijd bestuurlijk losmaken van Rhenen en maakten dankbaar gebruik van deze machtswisseling. De heren Anthonie de Bijll, Jan Andries Verburg en Wulphert van Ginkel stuurden een brief naar Rhenen. Van deze drie mannen zullen we meer horen. 

INGEGOOIDE RUITEN Na veel gehakketak, enquêtes en bijeenkomsten in de Oude Kerk werden de circa 1900 inwoners van Stichts Veenendaal op 30 juni 1795 zelfstandig. Rhenen had na het vertrek van de Veenendalers nog 1630 inwoners. De nieuwe bestuurders en stemgerechtigden moesten een verklaring tekenen waarin onder andere stond dat ze de oude constitutie voor onwettig en gewelddadig hielden. De Oranjegezinden weigerden dat, vandaar dat het bestuur veelal uit zogenaamde Patriotten ging bestaan. Er waren echter Oranjegezinden die wel tekenden doch later het kiesrecht weer werd ontnomen. Omdat Veenendaal overwegend Prinsgezind was kwam de macht terecht in handen van enkele tientallen inwoners. Anthonie de Bijll is de eerste burgemeester van Stichts Veenendaal en is gekozen met 37 van de 41 stemmen. Dat het niet lekker liep tussen de Veense Patriotten en de aanhangers van de Prins blijkt wel uit het feit dat men van huizen de ruiten ingooide waarna de bewoners op de vlucht sloegen.

(de tekst gaat onder de foto verder)  

De Oude Kerk van Veenendaal in ongeveer 1760. - Collectie Utrechts Archief/P. van Loo

Als municipalen (vergelijkbaar met raadsleden) worden in Veenendaal op dinsdag 30 juni 1795 benoemd: Albert van Wakeren, Jan Andries Verburgh, Hendrik Vollewens, Willem de Fluiter, Frederik van Kessel en chirurgijn Jacobus Anbeek. Tot secretaris wordt schoolmeester Wulphert van Ginkel benoemd. Pieter Budding is de eerste gemeentebode en ook onder-schout. Ze leggen de eed af en treden direct in functie.

MEERDERE PETTEN Naast Stichts (provincie Utrecht) Veenendaal was er ook nog een Geldersch Veenendaal. Qua inwoneraantal was Geldersch ongeveer een derde en werd bestuurd vanuit de gemeente Ede. Grofweg lag de grens op de lijn Valleistraat/Nieuweweg. Heel kort is Gelders Veenendaal ook een zelfstandige gemeente geweest met Cornelis Slok als burgemeester. Totaal hebben 24 mannen de titel (waarnemend) burgemeester van Veenendaal mogen dragen. Ook de titel van de burgemeesters wijzigde in het begin nog weleens. In de Franse tijd werden ze Maire genoemd en op het platteland was de term Schout meer in zwang. Ook heette de burgemeester korte tijd ‘President van het gemeentebestuur’. Sommige burgemeesters hadden ook meerdere ‘petten’ op. Ze waren naast burgemeester ook gemeenteontvanger, gemeentesecretaris of ambtenaar van de burgerlijke stand. Rond 1800 was men de ene dag burgemeester en de volgende dag door een delegatie uit Utrecht afgezet en het jaar erop waren ze ineens weer wel burgemeester. 

GEMEENTEHUIS Veenendaal heeft dus vanaf 1795 een burgemeester maar een gemeentehuis ontbrak nog. De eerste gemeenteraadsvergadering vindt dan ook plaats in de herberg van Klaas Slotboom. Ook vergaderde men weleens in de tuin van het raadslid Jacobus Anbeek die op de hoek van het Kostverloren/Zandstraat woonde. Pas in 1812 wordt een kamer in het huis van Aart van der Meijden gehuurd om te dienen als gemeentehuis.

Veenendaal kende de volgende burgemeesters:
-Bijll, Anthonie de 1795-1811
-Slok, Cornelis (Geldersch) 1811-1811
-Verburg, Jan Andries 1801-1802
-Smith, Jan 1811-1828
-Westerveld, Willem 1828-1843
-Poll, Hendrik van de 1844-1855
-Poel, Hendricus Gerardus van der 1855-1874
-Metelerkamp, Alexander Hendrik 1874-1884
-Wijs, Pieter de 1884-1888
-Asch van Wijck, Jhr. Mr. L.H.J.M. van 1888-1902
-Westeringh, Hendrikus Arnoldus van de 1903-1925
-Kuyk, Mr. Joh. Jan Pieter Christiaan van 1925-1945
-Schuppen, Jan Hendrik van (wnd.) 1945-1946
-Bakker, Albert 1946-1961
-Hazenberg, Mr. Dr. Jan 1961-1968
-Bode, Pieter 1968-1981
-Wiechers, Ir. Gerrit 1982-1992
-Brink, Frederik 1992-1997
-Spros, Drs. J. J. 1998-2003
-Rombouts, Drs. P.J.M. (wnd.) 2003-2004
-Elzenga, Mr. T. 2004-2012
-Kolff, Mr. Anthony Wouter 2012-2017
-Zoon, Piet (wnd.) 2017-2018
-Kats, Karel Jan Gerrit 2019-heden